Nhiều ý kiến cho rằng Biển Đông là tâm điểm của bàn cờ địa chính trị khu vực và thế giới, có liên thông, tác động qua lại với các điểm nóng khác trong khu vực. Trong một năm qua, tần suất và mức độ các va chạm tăng lên, nhiều bên tăng cường bố trí lực lượng và huấn luyện để chuẩn bị cho các tình huống khủng hoảng, xung đột. Có chuyên gia cảnh báo, các sự vụ trên biển trong năm qua đã chạm ngưỡng “nguy hiểm”, nếu không được kiểm soát có khả năng chuyển thành xung đột cục bộ ở khu vực.
Các chuyên gia cho rằng Biển Đông chứa đựng nhiều “bất định” do tác động qua lại của nhiều cấp độ tranh chấp, các tranh chấp lãnh thổ gắn liền với tranh chấp biển, bị lồng ghép trong cạnh tranh chiến lược giữa các nước lớn. Bên cạnh đó, việc một số bên diễn giải tùy tiện luật pháp quốc tế, theo đuổi các yêu sách trái UNCLOS 1982, hành xử cứng rắn không phù hợp với các chuẩn mực chung. Sự tham gia của nhiều lực lượng khác nhau trong các hoạt động trên biển gia tăng nguy cơ tính toán sai và phản ứng quá mức. Căng thẳng không chỉ xuất hiện trên thực địa, chính trị và ngoại giao, mà trên cả mặt trận truyền thông khi các bên tìm cách áp đặt nhận thức, quan điểm đối với công chúng.
Về chính sách và quan hệ giữa các nước lớn, có nhiều ý kiến khác biệt về mục tiêu và chiến lược của các nước lớn đối với khu vực. Việc tăng cường hiện diện quân sự, gia tăng các hoạt động tập trận, tuần tra, triển khai trinh sát, giám sát trên biển một mặt giúp duy trì cân bằng lực lượng ở khu vực, mặt khác gia tăng nguy cơ về vòng xoáy “lưỡng nan về an ninh”. Việc sử dụng chiến thuật vùng xám và chiến dịch thông tin tuyên truyền để củng cố yêu sách quá mức khiến cho quan hệ giữa các nước trở nên căng thẳng, gia tăng nguy cơ tính toán sai lầm. Một số học giả tỏ ra quan ngại với xu hướng “liên kết an ninh” hoặc liên thông giữa các điểm nóng ở Đông Á, tác động của các xung đột ở Đông Âu, Trung Đông đối với Biển Đông.
Tình hình Biển Đông cũng chịu tác động từ xu thế “chính trị hoá” công nghệ biển mới nổi. Trí tuệ nhân tạo (AI), các phương tiện hàng hải tự hành và cáp ngầm làm cho cục diện an ninh ở Biển Đông càng “bất định” hơn, mở ra nhiều “vùng xám”: mới. Công nghệ biển, một mặt, góp phần nâng cao năng lực phòng thủ bờ biển, giám sát tàu thuyền, chia sẻ dữ liệu, cũng như thúc đẩy hợp tác khu vực. Mặt khác, công nghệ biển cũng tiềm ẩn nguy cơ gây ra xung đột và “chiến tranh thông tin” do truyền đạt, diễn giải thông tin sai lệch và sử dụng công nghệ cho mục đích quân sự. Khoảng trống pháp lý liên quan đến quy chế, hoạt động của phương tiện tự hành, chủ thể chịu trách nhiệm pháp lý, cùng với ranh giới mơ hồ giữa hoạt động vì mục đích dân sự-quân sự đang tạo điều kiện cho chiến thuật “vùng xám”, đặt ra thách thức mới đối với ổn định khu vực.
Mặc dù mới là ngày đầu tiên của Hội thảo, các chuyên gia đã đưa ra nhiều đề xuất cách tiếp cận mới, các biện pháp cụ thể để giảm thiểu căng thẳng, ngăn chặn các tình huống đối đầu tại Biển Đông, gồm có (i) tăng cường minh bạch, (ii) kêu gọi kiềm chế, (iii) tăng cường hợp tác về khoa học, công nghệ; (iv) sớm hoàn thiện Bộ quy tắc ứng xử COC thực chất, hiệu quả. Các cường quốc cần nghiêm túc tuân thủ luật pháp quốc tế, trong khi các quốc gia tầm trung cần tích cực, chủ động và tăng cường liên kết để bảo vệ luật pháp quốc tế. Đoàn kết trong ASEAN là nhân tố quan trọng giúp kiềm chế nguy cơ leo thang căng thẳng. Có chuyên gia khu vực đề xuất các nước ASEAN cần tăng cường tự cường, thúc đẩy hiểu biết và đồng cảm trong các vấn đề chiến lược, khẳng định "vai trò chủ động của các bên yêu sách" thay vì chỉ tập trung vào cạnh tranh nước lớn, đồng thời “cởi mở” với các đối tác bên ngoài nhằm xây dựng năng lực và củng cố tự cường.
Ứng phó với xu thế “chính trị hoá” công nghệ biển, một số quốc gia triển khai nhiều nhóm biện pháp nhằm phát triển, quản lý công nghệ biển, kiểm soát thông tin, xây dựng các quy định về quản lý và bảo mật cơ sở hạ tầng dưới biển, phát triển các công nghệ giám sát đồng thời thúc đẩy hợp tác thông qua các cơ chế và sáng kiến chia sẻ thông tin chung. Đa số học giả kêu gọi các quốc gia cần đẩy nhanh việc xây dựng, áp dụng và tích hợp các khuôn khổ pháp lý quốc tế và quốc gia nhằm quản lý các công nghệ biển tiên tiến, thiết lập các quy tắc quản lý công nghệ, chia sẻ và minh bạch hóa dữ liệu đồng thời chú ý đầu đủ đến xây dựng lòng tin và tăng cường hợp tác nhằm giảm thiểu rủi ro xung đột ở Biển Đông.
***
Dự kiến trong ngày thứ hai (04/11), Hội thảo khoa học quốc tế về Biển Đông lần thứ 17 sẽ tiếp tục thảo luận về các chủ đề như vai trò lãnh đạo của ASEAN, tầm quan trọng của UNCLOS trong đảm bảo ổn định trên biển. Điểm mới của Hội thảo năm nay là Phiên đặc biệt: Trò chuyện giữa các Đại sứ, chia sẻ các góc nhìn về trách nhiệm duy trì hoà bình. Bên cạnh đó, Hội thảo cũng dành một phiên để các nhà nghiên cứu trẻ chia sẻ suy nghĩ, ý tưởng mới về cách thức “củng cố đoàn kết, vượt qua bất định”.
Hội thảo Quốc tế về Biển Đông lần thứ 17 được tổ chức trong hai ngày 03-04/11 tại Thành phố Đà Nẵng, một trong những thành phố biển năng động của Việt Nam. Đây cũng là cơ hội quảng bá hình ảnh, tiềm năng của Thành phố và cũng là dịp để khẳng định sự ủng hộ và cam kết của Thành phố Đà Nẵng đối với các nỗ lực thúc đẩy hợp tác quốc tế phục vụ phát triển bền vững kinh tế biển./.
